بررسی ونقد تاریخی و محتوایی ادله سه گانه وجود ذهنی

همه ی انسان ها به اشیاء و موجودات، علم دارند و آگاهی آنها از اشیاء به این نحو است که صورتی از اشیاء در ذهن انسان، نقش می بندد. در فلسفه ی اسلامی به حصول صورتهای(ماهیات)اشیاءِ خارجی در ذهن، «وجود ذهنی» می گویند. به عبارت دیگر، وجود ذهنی نحوه ای از وجود ماهیات در ذهن است و آثار خارجی آنها را ندارد؛ ولی آثار دیگری را به دنبال دارد. در فلسفه ی اسلامی بیشتر فیلسوفان، بر این مسئله ادّله ای اقامه کرده اند؛ از جمله فارابی، ابن سینا و سهروردی که در اکثر آثار خود وجود ذهنی و ادّله ی آن را مطرح کرده اند، اما عنوان وجود ذهنی را به آن ندا ده اند. فخر رازی اولین کسی است که با عنوان وجود ذهنی به اثبات آن پرداخته است و متکلمین و فیلسوفانِ پس از فخر رازی نیز این مسئله را به صورت فصلی مستقل مطرح کرده اند و ادّله ای برای اثبات آن بیان کرده اند؛ لکن سه دلیل از میان آنها مشهور و مورد توجه است. دلیل اول مبتنی بر حکم ایجابی بر ماهیات معدوم می باشد و با سه تقریر بیان شده است که تقریر اول این استدلال به تصور ماهیت معدوم در خارج مثل تصور دریایی از جیوه تأکید می کند، تقریر دوم به تصور محالات بالذات اشاره می کند و با این تقریر به اثبات وجود ذهنی می-پردازد و در تقریر سوم به صدق و توجیه قضایای حقیقیه تکیه می کنند. دلیل دوم مبتنی بر ماهیات کلیه ای است که با قید کلیت وجودی در خارج ندارند و دلیل سوم بر تصور ماهیات صرف تکیه دارد که در خارج نیستند؛ پس باید در ذهن موجود باشند. بر این ادّله، متفکران اسلامی اشکالاتی وارد کرده اند و خود نیز در مقام پاسخ به این اشکالات بر آمده اند که برخی از این پاسخ ها نتوانسته است اشکال را رفع کند. حال در این پژوهش ابتدا به بیان پیشینه ی نظریه ی وجود ذهنی و سپس به طرح و بررسی ادّله و اشکالات آن پرداخته ایم.